Through a Glass Darkly ( 1961 )

صحنه اول فیلم برخلاف آنچه در سناریو نوشته شده ، دریایی مسطح و آرام را نشان میدهد که نمایانندۂ آسمانی تیره و برابر است. این صحنه مظهر آینه ایست که از آن صحبت میشود . آینهای لکه دار .... (.... زیرا حال یکدیگر را تاريك می بینیم ، همچون در يك آینه ، ولی بعدا صورت بصورت در برابر هم قرار می گیریم و آنوقت همه چیز را خواهیم شناخت درست همانطور که شناخته میشویم.) این قسمتی از نامه د سن پل ، به حکمران رومی است که عنوان فیلم از آن اقتباس شده است. آینه ای که در اینجا از آن صحبت میشود شبیه هیچ کدام از آینه های دقیق و کامل زمان ما نیست که قادر باشد همه چیز را به روشنی نشان دهد، بلکه فقط فلزی است براق که همه چیز را بطور تیره و تار منعکس میکند . برگمن شخصا در حاشیه سناریو ضمن صحبت کارین و مینوس چنین نوشته است : ( ما می توانیم یکدیگر را همچنان که در آینه ای می نگریم، تماشا کنیم ولی برای این منظور میبایستی روبروی هم قرار بگیریم.) بازیگران این فیلم در عین حال که آینه اند ، تماشاگر نیز هستند. آنها در مقابل هم قرار می گیرند و خود را در دیگری باز می یابند. کارین بیش از همه در این فیلم نقش آینه را دارد و دیگران از انعکاس افکار و عقاید خودشان در او ، به شناسایی خویش آگاهی بیشتری پیدا می کنند. داوید در این میان بیشتر از همه قربانی شناسایی خود شده است. وی معتقد است که زندگیش را فدای هنرش کرده در حالیکه واقعیت بار نشان میدهد که او قبل از همه زندگی اطرافیانش را قربانی کرده است . هنگامیکه زنش بیمار بوده او را ترک کرده است و برای پسرش نتوانسته پدر دلسوزی باشد و بیماری دخترش فقط از این نظر برایش اهمیت داشته که میتوانسته موضوع جالبی برای رمانهایش باشد. او هرگز نویسنده ای واقعی نخواهد شد زیرا هیچگاه در واقعیت زندگی نکرده، هرگز صمیمانه در رنجهای آنها شرکت نجسته و صادقانه نسبت به آنها احساس نداشته است . موقعیت داوید در نمایشنامه ای که مینوس وکارین اجرا می کنند. بخوبی نشان داده شده است . نویسنده ای که ادعا کرده بوداثرش زندگانی اوست، از رفتن بدنبال شاهزاده خانم و ورود بدنیای مرگی سرباز می زند، زیرا در آنجا دیگر نمی تواند انتظار تعریف و تمجید از توده بزرگی را داشته باشد. طبعا باید در نظر داشت که مینوس هدفش از نوشتن و اجرای چنین نمایشی این نبوده که خصوصیات اخلاقی پدرش را تشریح کند. وی بیش از هر چیز مایل بوده که موقعیت هنرمند را بطور کلی تجزیه و تحلیل نماید. اما از آنجا که داوید بموضع خویش آگاهی دارد ، در نتیجه تماشای این قطعه بیش از پیش به موقعیت خود واقف می گردد . بیماری کارین سنگ محکی است که یکبار دیگر بوی امکان میدهد تا زندگانی گذشته اش را با آن بیازماید و بالاخره به چیزی پی برد که همیشه فاقد آن بوده است: عشق . او نه تنها فقدان عشق را در زندگی خصوصی خود تشخیص داده است ، بلکه در کتابهایی هم که تاکنون نوشته ، اثری از آن پیدا نمیکند و باین جهت نسخه خطی آخرین کتاب خود را به آتش میافکند. در اینجا این سئوال پیش میاید که دارید در آینده چکار خواهد کرد. آیا کتابهای صادقانه تری خواهد نوشت؟ ولی هرگونه فعالیت ادبی او را مجبور میکند که گاهگاه از زندگی خانوادگی خود چشم بپوشد زیرا دنیای ادبیات خداوندان بیگانه را در حریم خود نمی پذیرد. ولی شاید داوید اصولا از نویسندگی چشم بپوشد . باز این سئوال پیش می آید که او بدنبال چه کاری خواهد رفت ؟ او میتواند مثلا ماهی گیر شود و زندگی ساده ای داشته باشد . در چنین صورتی مجبور است از زندگی هنری خود چشم بپوشد. برگمن متوجه این تناقض در زندگی داوید میشود و در نتیجه سوزاندن نسخه خطی رمانش را در فیلم حذف میکند. بنابراین میشود نتیجه گرفت که این کتاب بچاپ خواهد رسید و داوید کماکان کتابهای دیگری نیز در همین زمینه خواهد نوشت.
یکی دیگر از فیلم های معروف برگمن بنام « غروب شعبه بازان» به سوالی که در باره زندگی هنرمند است، جواب قطعی تری میدهد : هنرمند فقط بوسیله هنر خود با افراد دیگر رابطه برقرار میکند و مجبور است که از خوشبختی شخصی چشم بپوشد.
«همچون در يك آینه» راه حل دیگری برای این سئوال پیدا میکند و در عین حال نشان میدهد که این راه قابل عبور نیست . تجزیه و تحلیل شخصیت دیگری از فیلم، مثلا مارتین، انسان را عینا به نتیجه فوق میکشاند. او شخص آرام و بی صدایی است و برای زندگانی کارین بصورت نقطه اتکایی در آمده . عشقی که کارین در پدر خود جستجو کرده و نیافته ، در وجود او متبلور دیده است . مارتین باین علت قادر است دارای چنین حواصی باشد، زیرا برگمن حاضر نشده است که چهره دوم او ، یعنی زندگی علمیش را هم نشان دهد. او عده ای از دانشجویان را امتحان کرده و این تمام مطلبی است که ما راجع به زندگی علمی او میدانیم . زندگی دانشمند در این مورد بخصوص شباهت زیادی به زندگی هنرمند دارد. برای او نیز خطر دوری جستن از خانواده و اطرافیان و مجذوب شدن به علم بهمان شدت که برای هنرمند بوسیله هنرش موجود است ، وجود دارد .
شاید مارتین دانشمند متوسطی است و باین علت قادر است که زنش را دوست بدارد. شاید علت تفوق وی را بردارید باید در همین جا جستجو کرد . فقط در يك مورد داوید موفق میشود بر وی پیشی بگیرد و آن هنگامی است که از او می پرسد، آیا آرزوی مرگ کارین را نکرده است؟ در واقع چنین فکر منطقی خواهد بود. در مقابل این تجزیه و تحلیل بی رحمانه مارتین برای يك لحظه تعادل خود را از دست میدهد . و این درست حالت بر عکس موقعیتی است که برگمن در فیلم دیگر خود «صورت» نشان میدهد. در این فیلم شخصی شارلاتان و شعبده باز با چهره روحانی بنام فوگلر مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد . برگمن در این فیلم او را در مقابل دکتر ورگوس که شخص مطلع وواقع بینی است ، قرار میدهد. نقش دکتر را در این فیلم گونار بر نستراند بازی میکند که ایفا کننده نقشهای افراد شكاك در فیلم های برگمن است.غروب شعبده بازان، هنرمند فربهی را نشان میدهد که از بیحالی خود رنج می برد و «صورت» مرد لاغری رانشان میدهد که بنظر دیگران شارلاتان و حقه باز است ولی از نظر خودش انسان موفقی است که از تمام عوامل برای نشان دادن هنرش استفاده میکند و بالاخردرهمچون در يك آینه، هنرمندشکاکی را می بینیم که نه تنها بنظر شارلاتان می آید بلکه واقعا دارای چنین خصوصیاتی هم هست . راینولدتیل، یکی از منتقدین معروف سینمایی آلمان در باره نقش کارین و داوید چنین مینویسد: ( با نقش داوید در این فیلم ، مسأله اساسی هنرمند مطرح میشود و با وجود آنکه ظاهرا چنین بنظر می آید که کارین در محور تمام مسایل مورد بحث فیلم قرار گرفته است، باید گفت که وی فقط نقش واسطه ای را بازی میکند و در مقابل داوید همه نقش آفرینان فیلم اهمیت خود را از دست میدهند.) روی سخن در آخرین جملات داوید که حاکی از امید به زندگی و اهمیت عشق در حیات انسانی است ، متوجه مینوس میشود و چنین بنظر می آید که مینوس حل مسایل خود را در این کلمات پیدا کرده باشد زیرا با خوشحالی عمیقی زیر لب آهسته زمزمه میکند: (پاپا با من صحبت کرده است.)
مینوس دوران بلوغ خود را میگذراند و تنها زنی که در این منزل دور افتاده هرروز بچشمش می خورد خواهر اوست . هنگامیکه خواهرش را برهنه در اطاق مشاهده میکند احساسات عجیبی به او دست میدهد و آرزوی تصرف او را میکند و همین افکار بعدا در وی ایجاد نفرت و انزجار میکند و وقتیکه کارین او را هنگام تماشای مجله ای که دارای عکس های زنان لخت است غافل گیر میکند، احساسات متناقضی در وی ایجاد میگردد و بالاخره زمانی که خواهرش را نیمه برهنه در کشتی شکسته می بیند ....... دنیای واقعیاتش درهم میشکند . برگمن با ایجاد نقش مینوس در این فیلم، مسایل روانی و جنسی جوانان در سن بلوغ را از نو مورد تجزیه و تحلیل قرار میدهد . در فیلمهای قبلی وی مانند( تحريك)، (شهر بندری ) ، ( با کشتی به سرزمین هند) و ( لبخند يك شب تابستان) نوجوانان در طغیان و عصیان خود پا فشاری میکردند ولی در فیلم مورد بحث چنین بنظر میرسد که مینوس حل مشکلات و مسایل خود را در صحبت با پدرش پیدا کرده است. گویا برگمن با ایجاد نقش مینوس خطی بر روی تمام فیلمهای قبلی خود کشیده باشد : عصیان نیز یکی از خطاهای جوانی است و انسان مجبور است با آنها کنار بیاید.
به استثنای فیلم ( چشمه باکرگی ) هیچکدام از فیلمهای برگمن با چنین پیام قاطع و محکمی که همچون در يك «آینه » میدهد ، خاتمه پیدا نمی کند : ( برای من دلیلی بیاور که وجود خدا را ثابت کند، تو نمیتوانی اینکار را بکنی.) و داوید جواب میدهد: (چرا میتوانم ولی باید به آنچه میگویم بدقت گوش فرادهی. نوشته اند: خدا، عشق است .)
برگمن شخصا «همچون در يك آینه» را بعنوان ( اپیزود شماره ۱) خود نامیده است.( تمام فیلمهایی که تاکنون ساخته ام ، تمرینهایی بیش نبوده اند. کارگردانی که تاکنون همیشه در فیلمهایش سئوالهای مشکل و اساسی مطرح کرده بود، این شروع به جواب گفتن نموده است.) اپیزود شماره ۲ او « شام آخر»، و شماره ۳ «سکوت» نامیده میشوند و مجموع این سه اثر ، تریلوژی (Trilogie) با آثار سه گانه او را تشکیل میدهند. اینگمار برگمن که فرزند یک کشیش سوئدی است در سال ۱۹۱۸ در اوپسالا ( سوئد ) چشم بجهان گشود و در سن بیست و هفت سالگی اولین اثر خود را عرضه داشت. تربیت مذهبی دوران کودکی او باعث شد که از ابتدا با مسایل بغرنج و پیچیدهای دست به گریبان باشد. در فیلمهایی که وی تا کنون بوجود آورده ، همیشه مسایل مذهبی نقش عمده را داشته است .
فیلم مهر هفتم که به عقیده منتقدین نه تنها برجسته ترین اثراو، بلکه یکی از بزرگترین آثار سینمایی جهان است، فقط از روی خاطرات زمان کودکی ساخته شده است . وی طی مصاحبه ای که با ژان برانژه ، منتقد شهیر فرانسوی انجام داد، از خاطرات و مسافرت های پدرش که برای خطابه های مذهبی از شهری به شهر دیگر میرفت صحبت کرد و از نقش های زیبایی که در کلیساها دیده بود تعریف کرد و گفته بود که نقش مرگی که با شنل سیاه رنگی در روی یکی از کنده کاری ها جلب نظر او را کرده بود ، باعث شد که وی را به فکر تهیه این فیلم بیندازد . ( این فیلم از خاطرات زمان کودکی و تجربیات انسان عصر ما حکایت میکند و میکوشد تا بكمك داستانی از اروپای طاعون زده قرون وسطی ، ترس بشر قرن ما را در مقابل بمب اتم، نشان دهد ). با تجزیه و تحلیل مختصری در فیلمهای اولیه برگمن ، به نفوذ فلسفی ژان پل سارتر و اگزیستانسیالیسم فرانسه بر می خوریم وحتى بعقیده منتقدین معروف فرانسوی فیلم زندان برگمن حماسه ای در وصف کتاب «هستی و نیستی» سارتر میباشد . نفوذ فکری و هنری پیراندلو نیزدروی قابل انکار نیست. برگمن در اولین اثر از آثار سه گانه اش، یعنی در «همچون دريك آینه» بیشتر از دکور آزاد استفاده میکند و قسمت اعظم دو اثر بعدیش را تحت تأثير درام نویس وهم شهری بزرگش استریند برك، با دکور بسته بوجود می آورد . اینگمار برگمن که بدون شک یکی از بزرگترین کارگردانان سینما و تأتر جهان است، برای اولین بار پس از سالهای متمادی در « همچون در يك آینه » ایمان از دست رفته اش را باز می یابد .
پایان


هوشنگ طاهری